نگارنده اين سطور در سال ۱۳۵۰ توفيق آشنائي با آن بزرگوار را يافتم و براي مشاركت در يكي از طرح هاي ايشان ، كه تحت عنوان “‌ تربيت مبلّغ براي خارج كشور” تنظيم شده بود برگزيده شدم. علت اين گزينش اين بود كه من به نظر ایشان واجد شرائط لازم برای این برنامه بودم. من تا آن سال درس هاي حوزوي را تا مرحله خارج فقه و اصول گذرانده بودم و چند سالي بود كه در اين درسها شركت مي كردم. بعلاوه زبان انگليسي را تا حدودي فرا گرفته و تا آن زمان چند كتاب انگليسي را خوانده و برخی را به فارسي هم برگردانده بودم. همچنين دو كتاب در موضوع مسائل اجتماعي مسلمانان را از عربي به فارسي ترجمه كرده بودم. برخي از اين آثار در آن زمان به طبع رسيده بودند.[1]

شهيد بهشتي يك برنامه گسترده پنج ساله فرهنگي و پژوهشي براي گروه ما تدارك ديد كه علاوه بر ادامه دروس حوزوي مشتمل بود بر تكميل زبان انگليسي و عربي شامل محاوره، نويسندگي و سخنراني، مطالعه وبررسي مسيحيت، تاريخ اسلام و زندگي پيامبر اسلام(ص) و ائمه معصومين(ع)، قرآن پژوهي ، تاريخ اروپا، فلسفه اسلامي وغربي و علم درايه و رجال. اين برنامه جامع براي ۶۰ ساعت كار در هفته تنظيم شده بود كه از تابستان سال ۱۳۵۰ تا سال ۱۳۵۵ طبق پيش بيني بدون وقفه ادامه يافت.

از آنجا كه امروز پس از گذشت چهار دهه از اين حركت فرهنگي و با توجه به پيروزي انقلاب اسلامي و گسترش فرهنگ اسلام در سراسر جهان بويژه در غرب بيش از هر زمان ديگر به چنين طرح ها و نيروسازي ها بشدت احساس نياز مي شود بنا به درخواست برخي از دوستان دلسوز لازم دانستم اين طرح جامع را مكتوب نموده تا مورد استفادة علاقمندان به تعليم و تعلم و تبليغات اسلامي گسترده قرار گيرد.

شايان ذكر است كه در اين طرح و برنامه كه ذيلاً ملاحظه خواهيد كرد مواد درسي براي پنج سال در نظر گرفته شده بود كه در هرسال بايستي بخشي از آن بر حسب برنامة روزانه ضمن ساعاتي مشخص اجرا مي شد. چون ريز برنامه بصورت جدول و بر حسب ساعات دقيق روزانه را كه آن بزرگوار تنظيم كرده بود بخاطر ندارم مواد درسي و ساعات لازم را از یاد داشت های آن زمان بطور كلي ذكر مي كنم.

طرح كلي برنامه پنج ساله

مواد درسي و زمان پيش بيني شده براي آنها:

1- قرآن : ۹۰۰ ساعت در دو يا سه سال

2- علم الحديث : ۱۵۰ ساعت در يك سال

3- فقه استدلالي : ۳۰۰ ساعت در دو سال

4- فلسفه : ۱۶۵۰ ساعت در پنج يا شش سال

الف- يك متن عالي در فلسفه اسلامي از قبيل النهايه بصورت درس : ۳۰۰ ساعت در دو

سال.

ب- بررسي و كار تطبيقي ميان فلسفه اسلامي و آراء فلاسفة جديد بصورت مقدماتي مانند

اصول فلسفه و روش رئاليسم با پاورقي هاي آن : 300 ساعت در دو سال.

ج- آشنائي با سير فلسفه بصورت بررسي چند كتاب در زمينة تاريخ فلسفه : ۱۵۰ ساعت در يك سال.

د- بررسي يك يا چند اصل از متون ماترياليسم ديالكتيك و اگزيستانسياليسم : ۳۰۰ ساعت

در يك سال.

ه- تحقيق تطبيقي نهائي براي انتخاب آراء : ۶۰۰ ساعت در دو سال.

5- تاريخ اديان ، ملل و نحل بصورت بررسي كتاب هاي معرفي شده : ۱۵۰ ساعت در يك سال.

6- روانشناسي بصورت بررسي كتاب هاي معرفي شده : ۱۵۰ ساعت در يك سال.

7- نظري به تاريخ جهان با توجه به فلسفه و تاريخ و جامعه شناسي بصورت درس هفتگي همراه با بررسي كتاب هاي مربوط و راهنمائي استاد : ۱۵۰ ساعت در يك سال.

8- تاريخ اسلام مشتمل بر سرگذشت اسلام از بعثت تا امروز با راهنمائي استاد : ۳۰۰ ساعت در يك سال.

9- مسأله امامت به صورت درس همراه با مراجعه مفصل به منابع و مناقب سيرة ائمه با راهنمائي استاد: ۱۵۰ ساعت در يك سال.

10- نظامات اجتماعي اسلام ، كليات : ۳۰۰ ساعت در يك سال.

11- نظامات اقتصادي اسلام ، كليات : ۳۰۰ ساعت در يك سال.

12- حقوق مدني و جزائي اسلام ، كليات : ۳۰۰ ساعت در يك سال.

13- زبان عربي : يادگيري مكاتبه و محاورة عربي : ۱۲۰ ساعت در دو سال.

14- زبان انگليسي : يادگيري مكاتبه و محاوره و آشنائي با لغات به حد كافي براي استفاده از متون علمي مربوط : ۴۲۰ ساعت در سه سال.

15- نويسندگي فارسي : ۱۲۰ ساعت در سه تا چهار سال.

16- سخنراني فارسي : ۶۰ ساعت در يك سال.

17- تمرين پاسخ كتبي و شفاهي به سؤالات و شركت در بحث ها حد اقل ۳۰۰ ساعت.

18- مطالعة آزاد در نشريات اسلامي و اجتماعي و كتب و مقالات معاصرين به زبان عربي ، فارسي و انگليسي : ۴۵۰ ساعت.

جمع كل ساعت هاي درس و تحقيق : ۶۲۷۰ ساعت.

براي درس هاي فقه ، النهايه ، عربي و انگليسي ساعات كافي - براي مطالعه ، مباحثه و يادداشت نويسي - در نظر گرفته شده بود كه بر ساعات فوق افزوده مي شد.

ضمناً ساعات كار هفتگي براي درس ، مباحثه و نوشتن در روزهاي تحصيلي ۶۰ ساعت و در ۸ هفتة تابستان ساعات كار هفتگي موظف ۲۴ ساعت خواهد بود.

جدول تعطيلات برنامه به قرار زير خواهد بود:

تعطيلات ماه محرم : ۱۷ روز.

تعطيلات ماه صفر : ۱۳ روز.

تعطيلات نوروز : ۴ روز.

تعطيل تابستان : ۳ هفته.

تعطيل ماه رمضان : ۵ هفته.

ارزشيابي سال : ۲ هفته.

جمع هفته هاي تحصيلي : ۳۷ هفته در سال.

هفته هاي ارزشيابي : ۲ هفته در سال.

جمع هفته هاي تعطيلي : ۱۳ هفته در سال.

******

اما كليات برنامة اجرا شده در پنج سال

برنامة فوق طي پنج سال مداوم بصورت زير عملي و اجراء گرديد:

مواد درسي: متون و مباحث:

فقه و اصول : لزوم شركت در يك درس فقه و اصول همراه با مطالعه ، مباحثه و نوشتن تقريرات. تقريرات را بايد استاد راهنما ببيند و تذكرات لازم را در حاشية آن بنويسد. ( شهيد بهشتي بعنوان استاد راهنما در همة مواد درسي اين كار را براي ما انجام مي داد).

زبان عربي : يادگيري زبان عربي روز نزد استاد عرب زبان شامل: ۱- مكالمه ۲- ترجمه از فارسي به عربي ۳- نوشتن مقاله به زبان عربي روز. اين برنامه از همان سال اول هر روز و روزي يك ساعت بمدت يكسال تحصيلي اجرا مي شد.

زبان انگليسي : يادگيري زبان انگليسي دورة متوسطه و عالي شامل :۱- فراگيري گرامر ۲- مكالمه ۳- متن خواني ۴- ترجمه از فارسي به انگليسي۵- نوشتن مقاله. اين برنامه نيز از سال اول هفته اي ۸ ساعت ( در روزهاي پاياني هفته ) به مدت ۱۸ ماه اجرا مي شد.

ملاحظه : شايان ذكر است كه زبان عربي و انگليسي بتدريج و در طول پنج سال در استفاده از متون ومنابع در مواد درسي برنامه بكار گرفته مي شد.

تفسير موضوعي قرآن : در اين بخش موضوعاتي توسط استاد راهنما تعيين مي شد كه براي بدست آوردن ديدگاه قرآن در بارة آن موضوع پژوهش و بررسي صورت مي گرفت. براي هر موضوع يكبار قرآن از ابتدا تا انتها به دقت مطالعه مي شود و آيات مربوطه استخراج و نوشته مي شدند. سپس در يك يا چند جلسه، افراد نوشته هاي خود را با يكديگر تطبيق مي دادند تا در صورت جا افتادگي ، كمبودها جبران شود. بعداً هر يك از افراد آيات را دسته بندي كرده و برداشت هاي خود را از مجموعة آيات دسته بندي شده با كمك گرفتن از تفاسير مي نوشتند. استاد راهنما نوشته ها را بررسي نموده در بارة آنها اظهار نظر مي كرد.

تاريخ اسلام : مطالعه يك دوره متوسط تاريخ اسلام و يادداشت برداري از مطالب مهم و جالب آن كه ما در اين بخش از دورة كتاب “سيره المصطفي” و “ سيره الائمه الاثني عشر” استفاده كرديم.

فلسفه : در فلسفه كار گسترده اي در چندسال انجام مي گيرد. مواد درسي عبارتند از : ۱- درس اشارات بو علي سينا “ نمط نفس ” همراه با مطالعه و مباحثه آن ۲- درس بدايه الحكمه همراه با مطالعه و مباحثه ۳- درس نهايه الحكمه همراه با مطالعه و مباحثه ۴-درس اسفار جلد اول مباحث وجود ، جلد سوم مباحث حركت و جلد هشتم مباحث نفس همرا با مطالعه و ۵- تاريخ فلسفه: الف ـ كتاب سير حكمت در اروپا از محمد علي فروغي ، ب ـ تاريخ الفلسفه الاروبيه از يوسف كرم. هر دو عنوان بايد زير نظر استاد راهنما مطالعه كامل و يادداشت برداري شدند. ۶- درس كتاب فلسفتنا شهيد صدر همراه با مطالعه و مباحثه ۷ - اصول فلسفه و روش رئاليسم: مطالعة دقيق همراه با مباحثه و تقرير برخي از مطالب با نظر استاد راهنما ۸- درس بخش هائي از فلسفة هگل همراه با مطالعه و تقرير نويسي ( شهيد بهشتي خود اين درس را با توجه به متن آلماني آن براي ما تدريس مي كرد) ۹- مطالعة يك متن فلسفي به زبان انگليسي ترجيحاً كتاب Revelation and Reason in Islam تأليف A. J. Arberry

ملاحظه : لازم به ياد آوري است كه مواد درسي فلسفه در طول پنج سال ادامه داشت.

درايه ورجال : باید يك استاد متخصص در اين فن يك دوره درس خارج آنرا تدريس مي كرد و شاگردان بايد تقريرات درس را تهيه كردند. ( ما اين درس را نزد آيت الله آقاي شبيري زنجاني گذرانديم). كتاب هاي منبع براي مطالعة جنبي عبارتبودند از : دراية شهيد ، درايه الحديث ، و علم الحديث كه هردو از تأليفات استاد كاظم مدير شانه چي استاد دانشگاه مشهد مي باشند. همچنين مطالعة كتاب الاضواء علي السنه المحمديه ، تأليف محمود ابو ريّه نيز توصيه شده بود.

شناخت مسيحيت : در اين بخش نيز مطالعات گسترده اي انجام شد كه رؤوس عناوين باين شرح است : ۱ـ مطالعة كتاب مقدس شامل عهد عتيق و عهد جديد كه ضمن آن دو كار انجام مي شود : يكي يادداشت برداري ضمن مطالعه كه مطالب جالب و مهم آنها در دفتري نوشته مي شدند. ديگري نوشتن مطالب مشترك بين قرآن و عهدين و مقايسة بين آنها. ۲- مطالعة كتاب هاي تأليف شده به زبان فارسي و عربي در بارة مسيحيت از جمله : الرحله المدرسيه ، و الهدي الي دين المصطفي تأليف شيخ محمد جواد بلاغي. ۳- مطالعة كتاب هاي تأليف شده توسط مسيحيان كه ما تعدادي از آنها را از كليساهاي مسيحي در تهران خريداري نموده به مطالعة آنها پرداختيم. ۴- مطالعة متني به زبان انگليسي در بارة فرق مسيحيت بنام Christendom تأليف Einar Molland كه ما آنرا ضمن مطالعه ترجمه نموده و بعدها پس از تصحيح و باز نگري تحت عنوان “ جهان مسيحيت ” توسط انتشارات امير كبير منتشر گردید و تاکنون سه بار تجدید چاپ گرديده است. ۵- تحقيق ميداني دربارة مسيحيت با مراجعه به كليساها و گفت و گوي دوستانه با كشيش ها و ارباب كليسا. اين برنامه در يكي از تابستان ها طي سفر و اقامتي در تهران انجام شد. شايان ذكر است كه در آن زمان حدود چهل كليسا از فرق مختلف مسيحيت در تهران فعال بودند.

تاريخ اروپا : مطالعه و يادداشت برداري از يك دوره كتاب در بارة تاريخ اروپا كه ما در اين بخش از دورة كتاب “ تاريخ آلبرماله‌” استفاده كرديم.

سفرهاي تجربي : در طول برنامه پنجساله مناسب بود سفرهائي به منظور كسب شناخت و تجربه به خارج كشور انجام شود كه نگارنده در اين دوران سفري به برخي از كشورهاي حاشية خليج فارس داشتم.

اين بود خلاصه و رؤوس برنامة پنجسالة تربيت مبلغ كه حاكي از عمق انديشه و آينده نگري آن دانشمند گرانمايه است. اميد است اين برنامه الگوئي براي اساتيد و طلابي كه علاقمند به نشر و گسترش اسلام ناب در جهان امروز هستند قرار گيرد.

محمد باقر انصاري / تهران - 1382/04/27

***************************************

تفصیل دروس حوزوی بر اساس سالها و اساتید:

سال 1337 هجری شمسی: ورود به حوزه علمیه قم، جامع المقدمات: استاد : والد گرامی.

بخش های خوانده شده: شرح امثله، صرف میر، تصریف، عوامل ملامحسن، انموزج و صمدیه.

سال 1338 : سیوطی: آقا شیخ رحمت الله فشارکی، شمسیه: والد گرامی.

سال 1339 : مغنی: آقا شیخ رحمت الله فشارکی، شرح نظام: والد گرامی، حاشیه ملا عبدالله : آقای مقتدائی.

سال 1340 : مطول : آقا شیخ رحمت الله فشارکی و بخشی آقای خزعلی و معالم: آقای فاضل اصفهانی.

سال 1341 : شرح لمعه جلد اول: آقای صلواتی و بخش هائی : آقایان زرندی و محمد علی گرامی. قوانین الاصول: آقای شیخ حسین شب زنده دار.

سال 1342 : شرح لمعه جلد دوم: آقای شیخ حسین شب زنده دار. منظومه سبزواری: آقای تقدیری.

سال 1343 : رسائل : آقای میرزا حسین نوری همدانی و بخشی از اواخر آن: آقای شیخ علی پناه اشتهاردی. مکاسب محرمه : آقای ستوده ، بیع : آقای خزعلی و خیارات : آقای میرزا علی مشکینی.

سال 1345 : کفایتین : جلد اول : آقای میرزا حسین نوری همدانی و جلد دوم: آقای فاضل لنکرانی.

سال 1346 : درس خارج فقه : آیات عظام گلپایگانی و وحید خراسانی و اصول : آقایان میرزا هاشم آملی و محقق داماد.

درس های خارج همچنان تا سال 1357 ادامه داشت و از سال 1350 تا سال 1355 برنامه پنج ساله شهید بهشتی به آنها اضافه شد.

1- مانند كتاب “ رمز عقب ماندگي ما ” برگردان كتاب “ لماذا تأخر المسلمون و تقدم غيرهم ” تأليف نويسندة مصري امير شكيب ارسلان. اين كتاب توسط سازمان انتشارات نويد چند بار به طبع رسيد. همچنين ترجمة كتاب “ نداي اسلام از قلب ايتاليا ” نوشتة خانم دكتر لورا واگليري استاد دانشگاه ناپل كه توسط انتشارات پيام اسلام چند بار به طبع رسيد.