ترجمه مقدمه کتاب شرایع الاسلام –

کنسول فرانسه در تبریز: آمدی کری Amédée Querry

سال 1872 م.

حقوق مسلمانان- موسوعه قانونی

در ارتباط با مسلمانان شیعی

بجز کسانی که خود را وقف مطالعات زبان و تمدن مسلمانان کرده اند، غالباً دیگران از این امر بی اطلاعند که مسلمانان از یک مجموعه حقوقی کامل و گسترده برخوردارند و هم از اینکه رساله های فقهی آنان یکی از شاخه های مهم ادبیات آنان را تشکیل می دهد.

ما پیش از این قرآن را تنها کتاب حقوقی مسلمانان می شمردیم و به دلائلی تعجب می کردیم که چگونه جوامع پر نفوسی بدون داشتن مرجع حقوقی دیگر و متکی بر متنی فشرده ، پراکنده و حتی دارای برخی احکام متعارض می تواند وجود داشته و برقرار باشند. قرآن هسته ی واقعی حقوق اسلامی است اما فقدان توضیحات و نبود هر نوع تفصیلی، کار برد آنرا اگر آنرا محال ننماید بسیار مشکل می کند.

از سال های پس از دعوت اسلامی، گروندگان جدید دعواها و مشاجرات خود را مستقیماً به پیامبر ارائه می نمودند و قضاوتی که بنیانگذار اسلامی می نمود بدقت توسط یاران نخست او ثبت و ضبط می شد و اینها هسته اولیه جُنگی بود که بعدها بوسیله تصمیمات قضائی هر یک از دوازده امام بزرگتر می شد. این مجموعه با عنوان « احادیث » طبق نظر مکتب شیعی در قالب مجلدات مختلف فقه قدیمی جمع آوری گردید.

گسترش سریع اسلام در میان ملیت های متفاوت و از ریشه ها و خلقیات گوناگون ، نیاز به تلخیص سنت و توحید مبانی کاربردی آن را در تمامی قلمروهای جدید مکتب پدید آورد. فهرست اسامی حقوقدانانی (فقهائی) که از قرن سوم تا هفتم هجری در ارتباط با نگارش فقه و حقوق اسلام شیعی تلاش کردند بسیار گسترده تر از آن است که بتوان آنرا در این مقدمه ارائه گردد. در اینجا من به ذکر نام بزرگترین این فقها بسنده می کنم.

1- ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان که شاگردان زیادی داشت و به لقب « مفید» خوانده می شد. این دانشمند در سال 333 یا 338 هجری قمری متولد شد و در سال 413 از دنیا رفت و بیش از 200 اثر از خود بجای گذاشت.

2- شیخ محمد الحسن بن علی ابو جعفر الطوسی که به لقب « شیخ طائفه ی امامیه » مشهور است. این دانشمند از سال 385 تا 460 هـ. ق. می زیسته است و از درخشنده ترین شاگرادن شیخ مفید بوده است.. او آثار فراوانی را از خود بجای گذاشته که سرآمد آثار شیعی در هر جا که تفکر شیعه وجود داشته بوده اند. در میان تمامی این آثار ، ذکر نام کتاب « الاستبصار» ، « خلاف و وفاق» ، « النهایه فی بحر الفقه و الفقاهه » و در پایان کتاب « مبسوط » را لازم می دانم. این کتابها دارای 81 شرح و تفسیرند.

3- همچنین یاد می کنم از سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن ابی احمد الحسینی که با لقب « علم الهدی » (یعنی : پرچم هدایت) شناخته شده است. او نیز شاگرد شیخ مفید بود که در سال 355 هـ. ق. به دنیا آمد و در سال 436 از دنیا رفت. او کتابخانه بزرگی را بجای گذاشت که بالغ بر هشتاد هزار جلد نسخه ی خطی و دست نوشته بود.

4- نویسنده ی کتاب حاضر که من به ترجمه آن پرداختم: شیخ نجم الدین ابو القاسم جعفر بن علی یحیی با لقب « محقق » که حائز رتبه ی ویژه ای در میان مفسران حقوق اسلامی – فقه – است. او از بیت فقاهت است که در حله ی عراق ، بالای فرات در سال 602 هـ. ق. متولد گردید. وی به دلیل دانش ، روح و معرفت گسترده اش به عنوان جدید « محقق » شهرت یافت. وی یک فقیه ، خطیب ، معلم اخلاق ، شاعر و نویسنده بود. نقل کرده اند که خواجه نصیر الدین طوسی ، منجم معروف و وزیر هلاکو خان که پادشاه را در حوادث بغداد همراهی می کرد به شرکت در درس های محقق مفتخر بود و نمی خواست جایگزین وی در عرصه ی استادی شود ، در حالی که به عنوان احترام برای تکیه زدن بر کرسی درس بجای او دعوت شده بود. محقق نقش عظمت و استادی خود را تا سال 676 هـ. ق. ایفاء کرد ، سالی که وی بخاطر سقوط از تراس خانه اش از دنیا رفت و در نجف در کنار حرم امام علی مدفون گشت در حالیکه جماعتی عظیم در تشییع جنازه اش شرکت کردند.

«آمدی کری، مترجم کتاب»

این دانشمند کتاب مرجع و فشرده ای دیگری بنام « النافع » ( فی مختصر الشرایع - یا- مختصر النافع فی مختصر الشرایع) تألیف کرد که تفسیری از «کتاب البیع » نهایه ی شیخ طوسی،[1] سلف نامی اش بود. او همچنین نگارنده ی مباحثی در مورد اصول اعتقادات ، احکام اساسی اسلام، اصول فقه ، منطق ، فقه اللغه و دیوان اشعار می باشد. اما عنوان اصلی شایستگی و تکریم او از دیدگاه هم ردیفانش ، تدوین فقه شیعی است که با عنوان « شرایع الاسلام ، فی مسائل الحلال و الحرام » در هر کجا که قلمرو عقیده ی امامیه گسترده است بویژه در ایران پذیرفته و نهادینه شده است.

این کتاب به چهار بخش تقسیم شده است. بخش اول در باره ی تکالیف دینی (عبادات) ، بخش دوم در باره ی پیمانها و تعهدات طرفینی (عقود) ، بخش سوم در باره ی کنش های یک طرفی ( ایقاعات) و بخش چهارم در باره ی( احکام یعنی) مسائل راجع به شکار ، خوردنی ها و غیره و همچنین در باره ی کیفرهای قابل اجرا ، جنایت ها و جرائم از دو دیدگاه حقوق دینی و حقوق اجتماعی بحث می کند. تمییز میان بخش های مختلف این کتاب آنگونه که تشخیص فصول کتب حقوقی فرانسوی دشوار است سخت نیست. اما معتقدم که نباید از طرحی که توسط نویسنده دنبال شده منحرف شوم تا رجوع به متن آسان باشد.

نواقص عمده ی متون فقهی مسلمانان را جز در ریشه این متون نباید جستجو کرد. یعنی ناهماهنگی که گاه در متن فقه و گاه در بکارگیری آن وجود دارد. این ناهماهنگی ها در تصمیمیات مختلف امامان در مسائل متشابه تولد یافته است.

گاهی احادیثی که دارای محتوای متناقض اند از نظر اعتبار و رسمیت در درجه مساوی قرار دارند وگاهی از جهت اعتدال اعتقادی و یا بدلیل ارتباط فکری با مخالفان (تقیه) است. در چنین صورتی نویسنده کتاب یادآوری می کند که به نظر می رسد آنگونه روایات ضعيف و کمتر قابل اعتماد باشند. در صورت قبلی اگر تشکیک در مورد صحّت روایت ممکن نباشد و همانگونه که بارها اتفاق افتاده روایت حاوی مضمون خلاف معهود باشد، این بیانگر آنست که امام در پرتو عصمت خود چنین حکمی را بدلائلی خاص صادر کرده که آن دلائل نباید الزاماً بیان شوند. اما این حكم، عنوانِ مسئله قبلی و قضاوت پیشین را ندارد (عناوین ثانویه). به نظر می رسد این کاستی غیرقابل علاج نیست. کافی است که هیأتی ناهماهنگی ها را کاهش دهد و متون و مطالبی را که پاسخگوی نیاز جامعه جدید نیستند حذف نمايند. بدینگونه ما می توانیم نابرابری حقوقی بین قوانین اسلامی و قوانین سایر ادیان را برطرف نمائیم.

به هر حال، من در طول یک اقامت 25 ساله در ترکیه و ایران، ابتدا چون یک گردشگر و سپس به عنوان مسئول دفتر سفارت فرانسه در تهران، از مشکلاتی که بدلیل آشنائی ناکامل نمایندگان و مأموران اروپائی از قوانین مسلمانان رخ می نمود متأثر بودم. این مشکلات بویژه وقتی حساس می شوند که بین اروپائی ها و مردم بومی بوجود می آیند. این یکی از موضوعاتی است که در پی معاهدات ، باید بوسیله ی دادگاه های مشترک کشورها مورد قضاوت قرار گیرند. در ترکیه دادگاه های مختلف در نقطه ی نامناسبی محدود شده اند. اما در سرزمین فارس که دیوان عدلی ( برای خارجیان ) وجود ندارد و منازعات آنان در آنجاهمواره به وزارت امور خارجه ارجاع می شده است ، مکرراً اتفاق افتاده که مأموران اروپائی متحمل زحمات زیادی شده اند تا آنجا که یک مسأله و مشکل را بر اساس قوانین اسلامی مورد بحث قرار دهند یا برطرف نمایند.

تمایل به برطرف کردن چنین خلاء مهمی مرا وادار به مبادرت به چنین کاری کرد که امید دارم برای همکیشانم ناکارآمد نباشد. و کسانی که می خواهند از منافع هموطنان خود در آسیا دفاع نمایند از آن بهره گیرند. اقامت من در تهران به من اجازه داد که از کتابهای ویژه ای همچون « مفتاح الکرامه » چهار جلدی، قطع رحلی بهره برداری نمایم. همچنین از کتاب « مسالک الافهام» در دو جلد رحلی و « مجمع البحرین» به عنوان فرهنگ فقهی و سایر کتب استفاده کردم. این کتابها مضافاً بر آثار ارزشمندی که در نظام درسی شرق وجود دارند از جهت وفور و تنوع قابل ملاحظه هستند. این منابع به من در این کار بسیار کمک کردند. همچنین من از مساعدتهای حقوقدانان تهران استفاده هاي زیادی کردم که بدون آن روشن کردن مبهمات ویژه متون برایم ناممکن بود.

به خود اجازه می دهم که در اینجا صمیمانه ترین تشکرات خود را به آقای « مل» Mohl عضو مؤسسه و استاد زبان فارسی کالج فرانسه تقدیم نمایم. این دانشمند برجسته که بیشترین کارهای او در زمینه ی زبان فارسی است، پس از بررسی عمیق کتاب من ، نکات ضعف آنرا یادآوری کرد و مشاوره هائی به من برای بازنگری کامل آن ارائه نمود. بر اثر جمعبندی متناسب گزارش آقای مل، کمیته ی چاپ رایگان و دپارتمان امورخارجه ، چاپ این کتاب را با یک آزادی که من افتخار دارم ، بدان آشکارا افتخار نمایم، تأیید کرد. به همین میزان نیز از دوست دانشمند خودم آقای« باربیه دو مینار» Barbier de Meynard استاد مدرسه ی زبانهای شرقی تشکر می نمایم. وی داوطلبانه تصحیح نسخه اول چاپ را بعهده گرفت و چاپ آنرا مدیریت نمود. بدون وساطت دوستانه و همکاری داوطلبانه ی او چاپ این اثر احتمالاً با تأخیرات فراوانی مواجه می شد. باشد که این اثر با استقبال خوبی از سوی عموم دانشمندان هم کالج من که هدف ویژه ی این کتاب هستند مواجه گردد.

«باربیه دومینار»

سخن ادیتور کتاب :

مترجم کتاب با اعتمادی که به من در ارتباط با نظارت بر چاپ کتابش داشت، متن عربی کتابی راکه بادقت بسیار ترجمه کرده بود در اختیار من قرار داد. در اختیار داشتن این کتاب کار بررسی مرا آسان می نمود. به برکت ارتباط و مقابله این اسناد بهسازی های باور ناکردنی در ترجمه پدید آمد بدون آنکه اصل معنی تغییر کند. در نسخه بر داری اصطلاحات فقهی، آقای « کری » از تلفظ عربی که در نزد فارس ها رایج است پیروی کرده است در حالیکه این نوع تلفظ با آنچه در کشورهائی که تلفظ آنان مبنی بر قانونگذاری اسلامی است تفاوت محسوسی دارد. این قرائت بوسیله ی کارشناسان حقوقی شیعه پذیرفته شده و نمی توان از آن بدون هماهنگی گذشت. به منظور تسهیل تحقیق برای شرق شناسان تمامی اصطلاحات فنی عربی در فهرستی در پایان جلد دوم کتاب جمع آوری خواهند شد.

با این امید که به من اجازه داده شود که به سهم خود از آقای « درنمشنیل » Derenémesnil رئیس و آقای « تسیه » Tessier مصحح چاپخانه ی ملی ، بخاطر همکاری گسترده ای که در مورد کاری که من عهده دار آن بودم با من داشتند تشکر نمایم. همکاری ای که ره آورد یک دوستی 20 ساله و ثابت کننده وفاداری ایشان بود نه یک تعامل علمی صرف. تجربه طولانی به من اجازه می دهد تا از خدمات مدیر خبره و پرسنل محترم این مؤسسه بزرگ تشکر نمایم. همچنین از حسن نیت مترجم محترم که مرا به عنوان ادیتور داوطلبانه ترجمه انتخاب کردند تشکر می نمایم.

توضیح در باره ی چاپ جدید:

حدود هشت سال پیش با همکاری دفتر مشاوره حقوقی و سفارت جمهوری اسلامی ایران در پاریس یک نسخه از این کتاب از کتابخانه ملّی فرانسه در اختیار آقای دکتر رضوان طلب ، دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران قرار گرفت و ایشان با تشکیل یک گروه کاری با عضویت آقایان ژولین پلیسه از فرانسه، ابراهیم مونتو از کنگو، عبدالکامل از کامرون کار مقابله و تطبیق این کتاب را به عهده گرفتند و این پروژه با حمایت امور بین الملل دفتر مقام معظم رهبری و جامعه المصطفی العالميه در اواسط سال ۱۳۸۹ به پایان رسید و برای چاپ به انتشارات البراق[2] به پاریس ارسال شد.
این ترجمه در اکتبر ۲۰۱۱ توسط آن انتشارات در پاریس از چاپ خارج شد و در اختیار علاقمندان قرار گرفت.

[1] - کتاب مختصر النافع تفسیر «کتاب البیع» نهایه شیخ طوسی نیست ، بلکه یک دوره فقه کامل است که تلخیص کتاب «شرایع» است. ظاهراً آقای مترجم اشتباه کرده است.

2- Dar Albouraq: www.albouraq.fr & www.orient-lib.com